نقاش ایرانی
زاده ۸ آبان ۱۳۱۹، رشت
آیدین آغداشلو نقاش، گرافیست، نویسنده، منتقد فیلم و از هنرمندان شناختهشدهٔ هنر نوگرا و معاصر ایران است. آثار هنری او به خاطر نمایش اندیشهٔ مرگ و فنای تدریجی و نیز بازآفرینی کارهای مطرح کلاسیک در قالبی نوگرا و سورئال شناخته شدهاند. دو مجموعه «خاطرات انهدام » و «سالهای آتش و برف» وی از جمله مهمترین مجموعههای هنر نوگرا در ایران به شمار میروند.
آغداشلو کار طراحی، گرافیک، و نقاشی را از نوجوانی آغاز کرد و در همان جوانی تصویرگر کتابهای درسی ایران، مجلات، و مؤسسههای خصوصی شد. او مدتی مدیریت امور فرهنگی و هنری «دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی» را بر دوش داشت و به گردآوری هنرهای ایران و جهان در این دفتر کمک کرد. او همچنین از دستاندرکاران راهاندازی موزه هنرهای معاصر تهران و موزه رضا عباسی بود که سرپرستی دومیرا نیز مدتی در دست داشت. پس از انقلاب، آغداشلو از جمله نامدارترین استادان نقاشی برای نسل سوم نقاشان نوگرای ایرانی به شمار میرود.
آیدین آغداشلو تاکنون تنها دو بار در ایران نمایشگاه فردی برگزار کرده است، که نخستین آن در سال ۱۳۵۴ در انجمن ایران و آمریکا در تهران بود و دومین بار در آبان ۱۳۹۳ در گالری اثر. غیر از شمار بسیاری نقاشیهای نوگرا، از وی صدها نوشته شامل نقد هنری، سینمایی، پژوهشهای تاریخ هنر و سفرنامه باقیمانده است.
سبک
کارهای ساندرو بوتیچلی، نقاش ایتالیایی دوره رنسانس، الهامبخش بسیاری از آثار آغداشلو بودهاند. در دوره پیش از انقلاب ۱۳۵۷، مکتب سقاخانه در ایران توانسته بود پلی میان هنر سنتی و عامیانه کشور و نوگرایی جهانی باز کند. با این حال کارهای آغداشلو هیچگاه سمت و سوی سقاخانهای پیدا نکردند چرا که به گفتهاش «با معنا و جستجوی او همخوانی نداشتند».
در آغاز ورود به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، آغداشلو استادانی داشت که به گفته وی «هر کدام ساز خود را میزدند و پیروی از همهشان باعث سردرگمیمیشد.» در آن هنگام نقاشی دقیق و طبیعتگرا کهنه و کنارگذاشته شده به شمار میآمد و هنرهای نوینی چون کوبیسم تشویق میشدند. آغداشلو اما روش کار دقیق و «استادکاری» را پی گرفت. به گفته وی، آشنایی با شایگان و اشاره او به کارهای سالوادور دالی، نقاش فراواقعگرای اسپانیایی، باعث شد تا در کارهای خود آنچنان وفادار به صورت واقعی و دقیق اجسام نباشد و کارهایش در عین نزدیکی به صورت واقعگرایانهٔ کمالالملکی، دارای فرمیآزاد باشند. توانایی او در نقاشی واقعگرایانه پیشتر باعث شده بود تا در سن ۱۷ سالگی، نقاشی تصویرهای کتابهای درسی تاریخ نوشته شده توسط باستانی پاریزی را به او بسپارند.
علاقه آغداشلو به وارد کردن فضاهای سورئال در کارهای خود و نقاشی کردن اشیای معلق از سن ۳۰ سالگی در او آغاز شد. در این دوره، کارهای او را اشیایی معلق تشکیل میدادند که سایهشان بر زمین میافتاد. چنین طرحهایی از اجسام کسان معلق در فضا با سایههای بر زمین در آغاز توسط ساندرو بوتیچلی کار شده بود و آشنایی پیشین آغداشلو با آثار سورئال دالی نیز علاقهاش را به این فضای کاری گسترش داد. آغداشلو از نابودی تدریجی و طبیعی نقاشیهای رنسانسی بوتیچلی افسوس فراوان میخورد و ۳۰ سالگی، آغازی برای وی بود تا این اندوه و افسوس را با نابودی پرترهها به تصویر بکشد. و در فضایی سورئالیستی آدمکهایی را به تأثیر از جورجو دکی ریکو کشید که صورت نداشتند و بعدها بخش بزرگی از مجموعه «سالهای آتش و برف» وی شدند. به گفته وی، نقاشی از چنین آدمکهای بیچهرهای به او کمک کرد تا سخن ناخودآگاه مرموز و وهمآمیز را در قالب نقاشی به زبان بیاورد. در دوره پس از برگزاری نمایشگاه نقاشی تکی خود در انجمن ایران و آمریکا، آغداشلو بیشتر به نقاشی از خود نقاشی میپرداخت؛ او با انتخاب آثار هنرمندان دوره رنسانس و نگاه به نقاشی آنها، به ایجاد روایتی شخصی از آن کارها میپرداخت. این تقلید از هنر پیشینیان او را میتوان به علاقه شخصیاش به تاریخ هنر و به ویژه تاریخ هنر در دوره رنسانس ایتالیا مربوط دانست. آثار او در دوره پیش از انقلاب ۱۳۵۷، مملو از گرایش به رنسانس و مکتب فلاندری است. با این حال با گذر زمان و تغییر مظاهر زیبایی در ذهن وی، آنچه که در نقاشیهایش نابود میشد نیز تغییر کرد؛ چنانکه پس از انقلاب، هنر ایرانی همچون طراحی، نگارگری و خوشنویسی جای هنر ایتالیایی را در کارهای او گرفت.
بازسازی واقعگرایانه از کارهای مهم و مطرح تاریخ هنر بیشتر سبک آغداشلو در دوران نوجوانی و جوانی را تشکیل میداد. او در آغاز به دلیل دلبستگی نظری به این کارها، نوآوری در آنها انجام نمیداد؛ ولی در سالهای بعد و با بیشتر شدن علاقه وی به اندیشهٔ انهدام و نابودی، همان نقاشیها با فلسفه شخصی ترکیب شدند و چهره نابود و تاریک به خود گرفتند. در جوانی، آغداشلو به کتابهای خطی علاقه زیادی داشت و از آنجا که توانایی مالی خرید کارهای گرانبها را نداشت، به خرید آنچه میپرداخت «که کسی نمیخرید»؛ کتابهای خطی و نسخههای پاره و مچاله شده که سپس به ترمیمشان میپرداخت. مسیر ترمیم و بازسازی این آثار کهن اما، با گذر زمان در آثار نقاشی وی روند معکوس به خود گرفت و به نابودی و مچاله کردن دوباره آن آثار رسید.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ۸ ساله، عمده کارهای آغداشلو حول یادگارها و اشیایی بودهاند که رو به نابودی و تخریب میروند؛ کلبهها و مناظر متروک، پنجرههای پوسیده چوبی سبز رنگ با شیشههای شکسته، درهای کهنه با قفلهای زنگاربسته و تصویر تیغههای مرگبار که نمادی از موشکهای فرودآمده بر شهرها بود همگی نشان از اندیشیدن نقاش به نابودی تدریجی و خرابی در گذر زمانهای سخت دارند. آغداشلو کارهای خود در این دوره از جنگ را «تکچهرهنقاش در ۴۸ سالگی» نامید.کارهای وی در مجموعه شفاعت فرشتگان نیز بیان دیگری از افسوس و ناراحتی درونی به دلیل از دست دادن چیزهای ارزشمند یا در حال تخریب و فراموشی هستند. اندیشهٔ مداوم آغداشلو به مسئله نابودی تدریجی در بیشتر دیگر آثار او نیز دیده میشود. او گاه نمایش مرگ و پیری را تنها برای جستجوی درونی انجام داده است و گاه برای اعتراض؛ اعتراض به نابودی چیزهای زیبایی که در نتیجه ناآگاهی انسانها از میان میروند. در این کارها، نگاهی «سرانجامی» و آخرالزمانی به چیزهای زیبا میشود که نوعی پیشگویی دربارهٔ سرنوشت آنها را به همراه دارد. نقاشیهای کپی از آثار مطرح پیشینیان که با رنگ بر چهره خطخطی شدهاند یا مینیاتورهای زیبا اما مچاله و درهمتنیده همگی به نوعی افسوس و دغدغه او را از آیندهٔ نامعلوم چیزهای زیبا به نمایش میگذارند.
مینیاتورهای وی، بازسازیهای دقیقی از مینیاتورهای نامدار ایرانی در سدههای پیشین هستند و الهامگرفته از نقشمایههای درونشان؛ همچون تصویر آشنای به شکار رفتن شاهانه. آغداشلو در دورهای، این مینیاتورهای دوران رضا عباسی را پس از کشیدن دوباره، مچاله میکرد یا با چاقو بدانها ضربه میزد و یا تا حدی میسوزاندشان تا اشارهای کرده باشد به نابودی «ارزش» در جهان معاصر. اما پس از آنکه به گفته خودش دریافت «تلخی جایش را به سبعیت داده بود و انهدام حقیقی، جای انهدام مجازی را گرفته بود»، آن فعالیت را رها کرد. با این حال، بهرهگیری از مینیاتور ایرانی در کارهای وی ادامه داشت و او از سبک و فضای هر کلاسیک ایران برای انتقال مفاهیم ذهنی خود دربارهٔ جهان معاصر بهره گرفت. در مجموعه شفاعت فرشتگان (که با عنوان «فرشتگان ساقط» نیز شناخته میشود) وی جهانی تاریک و ترسناک را به تصویر میکشد که در آن انسانی ضربهخورده از شلاق پشت به تصویر ایستاده است و پوست کمر او در حال جدا شدن از بدن. پشت پوستهای جداشده، اما، مینیاتورهای زیبای ایرانی دیده میشوند که تداعی کننده فضای مرسوم نقاشیهای کلاسیک ایرانی است که در آن تصاویر رنگارنگ و زیبا گاه نمایش دهندهٔ واقعیتهای دهشتناکی چون نبرد هستند. ترکیب دو تصویر، بیننده را درگیر جهانهای متناقضی میکند که در بینش نقاش، به هم گره خوردهاند.
آغداشلو اغلب نقاشیهای خود را با گواش بر روی بوم میکشد. او در آغاز تکنیک به کارگیری گواش را برای دو مجموعه «خاطرات انهدام» و «سالهای آتش و برف» و نقاشیهای بزرگ ۱۰۰ در ۷۰ سانتیمتری به کار برد. برای دههها، به کار بردن گواش روش مورد علاقه نقاشی توسط وی بوده است چرا که استادکاری مورد نیاز را به او میبخشید. بهرهگیری از آبرنگ نیز در مجموعههای دیگری چون یادداشتهای باغ ملک و منظرههای بیاهمیت دنبال شده است. وی از رنگ فیروزهای ملایم در کارهای خود برای ایجاد حس آرامش در فضای غمگین نقاشیها بهره میگیرد. کارهایی چون مرگ ویکتوریا (۱۹۸۰) و طوفان شن (۱۹۸۰)، که هر دو در اندک زمانی پس از انقلاب کشیده شدهاند، با چنین رنگی تذئین شدهاند.
نقاشی
تا سال ۱۳۹۳ خورشیدی، آغداشلو در ایران تنها یک نمایشگاه تکی بر پا کرده بود. نمایشگاه ۱۳۹۳ در آبان ماه آن سال در گالری اثر در تهران آغاز به کار کرد و با استقبال بیمانند مردم مواجه شد تا آنجا که پلیس مجبور به مداخله در صف بازدیدکنندگان شد. پیش از آن، تنها نمایشگاه تکی آغداشلو در سال ۱۳۵۴ در انجمن فرهنگی ایران و آمریکا برگزار شده بود. آغداشلو علّت برگزار نکردن نمایشگاه از سوی خود را عدم دست یافتن به کشف و شهود تازه از سوی خود دانسته است؛ چرا که او بر این باور است که نمایشگاه هنری «هنگامیباید برپا شود که هنرمند مردم را برای دیدن کشف تازهاش دعوت میکند.»
از جمله مهمترین مجموعههای نقاشی آغداشلو، مجموعه خاطرات انهدام است که از جمله ماندگارترین مجموعه آثار هنری در تاریخ معاصر ایران شناخته میشود.آغاز کار آغداشلو بر روی این مجموعه به سال ۱۳۵۴ بازمیگردد و تا اکنون نیز ادامه دارد. او در جوانی و هنگامیکه خوشنویسیهای کهن را خریداری و مرمت میکرد، آغاز به کار بر روی خاطرات انهدام کرد. در سال ۱۳۹۲، گزیدهای از نقاشیهای این مجموعه از وی در نمایشگاهی در دبی به نمایش درآمدند. مجموعه سالهای آتش و برف نیز دیگر مجموعه مهم آغداشلو به شمار میرود که وی کار بر آن را در سالهای ۱۳۵۵–۱۳۵۶ آغاز کرد. نمونههای این مجموعه شامل انسانهایی با کله چوبی الهامپذیرفته از جورجو دکی ریکو میشوند که به ظاهر موقعیتی بالا و استثنایی دارند، اما اغلب در پس زمینهای سرد و برفی قرار گرفتهاند و از واقعیتهای پیرامون خود آگاه نیستند.
مجموعه نقّاشیهای آغداشلو که عمده کارهایش در یکی از این مجموعهها جای میگیرد از این قرارند:
- خاطرات انهدام
- سالهای آتش و برف
- فاجعه آخرالزمان
- معما
- شفاعت فرشتگان
- یادداشتهای باغ ملک
برخی از نقاشیهای آغداشلو در موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری میشوند. بیشتر نقّاشیهای دیگرش در مجموعههای خصوصی هستند.
او چند نقّاشی نیز برای جلد چند کتاب از بهرام بیضایی کشیده است. از جمله عیّارنامه، دیباچهٔ نوین شاهنامه و طومار شیخ شرزین.
گرافیک
آغداشلو از دوران جوانی به طراحی پوسترهای گرافیکی برای نمایشگاهها، کتابها، و فیلمها میپرداخت. از جمله آثار مطرح سینمایی که وی برایشان پوستر طراحی کرده است میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- شبانه (۱۳۸۳)؛ به کارگردانی امید بنکدار و کیوان علیمحمدی – طراحی صحنه و لباس
- هبوط (۱۳۷۲)؛ به کارگردانی احمدرضا معتمدی – طراحی پوستر
- کفشهای میرزا نوروز (۱۳۶۴)؛ به کارگردانی محمد متوسلانی و نویسندگی داریوش فرهنگ – طراحی پوستر
- حاجی واشنگتن (۱۳۶۱)؛ به کارگردانی علی حاتمی– طراحی پوستر
طراحی پوستر فیلم هبوط برای آغداشلو تقدیر چهاردهمین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۷۴ را به ارمغان آورد. او همچنین در سال ۱۳۶۱ نامزد سیمرغ بلورین بهترین پوستر به خاطر فیلم حاجی واشنگتن شد. در این پوستر، عزتالله انتظامیدر حالی که معلق در هوا به تصویر کشیده شده است و در زیر پایش، نمادهایی از سرزمین ایالات متحده آمریکا – از جمله کاخ سفید– به شکل دکور به تصویر کشیده شدهاند. آغداشلو در این پوستر به دنبال به تصویر کشیدن انسانی بود که ارتباط خود با هر دو سرزمین مادری و غریبه را از دست داده است و توانایی «رسوخ به بطن فرهنگ بیگانه» را ندارد.
یادداشتها
آغداشلو تا کنون نوشتههای بسیاری در سنجش هنری و ادبی نگاشته است. بسیاری از این نقدها نوشتههای او در هنرهای تجسمیمعاصر و گذشته ایران و جهاناند. نوشتههای او گسترهٔ وسیعی از موضوعاتی چون هنر کهن ایرانی، مینیاتور، نقاشی، سفالگری، کاشیکاری، و نقد فیلم را در برمیگیرند. او از جمله هواداران هنر ایرانی–اسلامیاست و برای نمونه، در نوشتههای خود به کرات خوشنویسی ایرانی را ستوده است. نوشتههای او همچنین نقش مهمیدر شناساندن دوباره هنرمندان قدیمیچون میرزا رضا کلهر، آقا لطفعلی شیرازی، و خوشنویسان و نگارگران سدههای ۱۲ و ۱۳ قمری داشتهاند.
چندین سفرنامه از آغداشلو بر جای مانده است که گزارش سفرهای او به مناطق گوناگون جهان، از جمله سوئیس و نیویورک در آمریکا، بودهاند. همچنین، آغداشلو از نوجوانی به سرودن شعر نیز میپرداخت ولی به گفته خودش آنها را برای مدتهای طولانی به دور میانداخت. عباس کیارستمیمجموعهای از شعرهای او در شانزده سالگی را نگهداری میکند.
کتابشناسی
آغداشلو تا سال ۱۳۹۴، نویسنده ۶ جلد کتاب بوده است. دربارهٔ آثار وی نیز نزدیک به همین تعداد کتاب منتشر شدهاند. او همچنین چند اثر مستقل به چاپ رسانده که از جملهشان مصاحبهای دونفره در مورد خوشنویسی گذشته و امروز ایران به نام «زمینی و آسمانی» است. کتاب «پیدا و پنهان» وی شرح مصاحبهای طولانی با وی است که در آن، آغداشلو به بررسی و نقد جریانهای فرهنگی و هنری دهه ۴۰ خورشیدی در ایران میپردازد. آثار وی تاکنون در چند کتاب به چاپ رسیدهاند که از جمله آنها «تکچهرهها» است و دیگری کتابی مفصل با مقدمهای از داریوش شایگان که کارهای نقاش را از آغاز تا سال ۱۳۷۳ به چاپ رسانده است؛ با این حال از این سال به بعد، کتاب مستقل دیگری دربارهٔ کارهای او چاپ نشد.
از جمله کتابهای او یا مربوط به او میتوان اینها را نام برد:
- از خوشیها و حسرتها- برگزیده مقالهها ۱۳۵۳–۱۳۷۰، انتشارات کتاب آبان.
- آقا لطفعلی صورتگر شیرازی — دربارهٔ لطفعلی شیرازی، نقاش دوران قاجار.
- سالهای آتش و برف — کارهای مربوط به مجموعهای با همین نام، انتشارات کتاب آبان.
- از پیدا و پنهان — مجموعه مقالات در رابطه با سینما و جشنوارههای خارجی که آغداشلو به آنها سفر کرده است.
- گفتارها و گفتگوهای دیگر برگزیده مقالهها و گفتگوها، ۱۳۷۸–۱۳۸۱، انتشارات کتاب آبان.
- آسمانی و زمینی- نگاهی به خوشنویسی ایرانی از آغاز تاکنون، گفتگوی بلند با قاسمهاشمینژاد، انتشارات کتاب آبان.
- این دو حرف — مجموعه مقالات وی در زمینهها و زمانهای گوناگون در مجلهها و روزنامهها.
- از دور و نزدیک- ۴۵ مقاله و گفتگو دربارهٔ سینما، ۱۳۵۳–۱۳۹۰، انتشارات کتاب آبان.
- نیمه دیگر — مجموعه کارهای سنتی و مرمتگری آغداشلو شامل نمونههایی از کارهای وی در موزه رضا عباسی.
- حرف آخر- مجموعه مقالات از ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۳، انتشارات کتاب آبان.
